Muntgewichten en muntgewichtdozen uit de Nederlanden

Introductie

Deze website biedt informatie over muntgewichten en muntgewichtdozen, gemaakt sinds de zestiende eeuw in de Nederlanden - tegenwoordig Nederland en België - (met enkele uitstapjes 'over de grens').
Door geïnteresseerden is in de loop van ruim honderd jaar veel aan gegevens verzameld, maar volledigheid bestaat niet.

Vondstmeldingen zijn welkom! U kunt ze aanmelden via de pagina.

Muntgewichten werden gebruikt voor het wegen van individuele gouden (en soms ook zilveren) munten.
Deze gewichten werden gemaakt van messing en soms van brons of lood.
De muntgewichten werden op de voorzijde gestempeld met een versimpelde afbeelding (een kenmerkend onderdeel) van de munt die ze vertegenwoordigden; dit wordt de 'blokbeeldenaar' genoemd.

Muntgewichtdoos N. du Mont 1581

Muntgewichtdoos uit 1581

Een van de vroegste overgebleven muntgewichtdozen uit de 16e eeuw.

Dit exemplaar werd in 1581 samengesteld door Nicolaes du Mont te Antwerpen, en gevuld met zijn muntgewichten, gedateerd 1580. De muntgewichten zelf zijn van messing.

De doos bevat 36 muntgewichten, voor even zoveel verschillende gouden munten die in die tijd gangbaar waren: van lichte munten van ca. 1,52 g (1/2 Philippus-gulden) tot en met de monsterlijk grote 10 Cruzado van 35,36 g (hier als 'Portugaloser' vermeld).

De bijschriften bij de vakjes zijn overdwars geplaatst en boven elk muntgewicht, zodat het de bedoeling was dat de doos een kwartslag werd gedraaid tijdens het gebruik: gewichten links, terwijl rechts de munt werd gehanteerd.

De gouden munt werd op het vlakke driehoekige schaaltje gelegd, het muntgewicht in het ondiepe ronde schaaltje.

Onder het schuifje (hier gedateerd 1581) liggen kleine plaatvormige gewichtjes, de zogenaamde aasjes. Hiermee kon worden bepaald hoeveel een munt te weinig woog. Een klein ondergewicht was toegestaan, in ruil voor korting op de prijs van de munt.

Voor de foto is de balans (in dit geval een trompetbalans) uit het balansvak genomen en op het opengeklapte deksel neergelegd.

Part. coll.

Muntgewichtdoos 1622

Zeeuwse muntgewichtdoos uit 1622

De afbeelding hiernaast toont het linkerdeel van een muntgewichtdoos, gemaakt in Middelburg in 1622.

De doos wordt nu recht gebruikt, de bijschriften zijn nu boven de vakjes geschreven.

De muntgewichten liggen in de juiste vakjes; ze corresponderen namelijk met de bijschriften. Die bijschriften geven de denominatie van de munt aan, zoals de hele, halve, kwart, enz.

Bijvoorbeeld de 'Henricus' (links, 3e van boven) voor de Noble van Engeland; rechts daarvan de '1/2 Henricus' voor de 1/2 Noble.

Probeer de bijschriften maar te ontcijferen.

Voor het wegen van partijen munten werden zogenaamde bankgewichten ingezet; deze worden door een specialist behandeld op de website Goudenzilverweging.

Toen 'groot geld' nog werd geslagen in de vorm van zilveren en gouden munten, waren deze munten letterlijk hun 'gewicht in goud waard' (of zilver). Deze munten werden daarom alleen als betaalmiddel geaccepteerd, wanneer ze niet teveel gesleten waren en niet moedwillig lichter waren gemaakt (het zogenaamde 'snoeien' van de munten).

Vanaf het midden van de dertiende eeuw kwamen na lange tijd in West-Europa weer gouden munten in omloop, te beginnen met de 'Fiorino' of florijn uit Italië. Goed geaccepteerde munten werden daarbij in andere steden en streken nagemunt.
Naast de Fiorino kwam er een veelheid aan gouden en (grote) zilveren munten in omloop, die soms tot ver buiten hun aanmuntingsplaats als betaalmiddel werden geaccepteerd.

Ter controle gebruikte men vanaf de veertiende tot in het begin van de negentiende eeuw zogenaamde muntgewichtdozen: kistjes met daarin een balansje, muntgewichten voor de diverse munten die in omloop waren, en vanaf een (nog onbekend) moment een setje aasgewichten waarmee het ondergewicht van de munt werd bepaald. Zie voor een overzicht de pagina: Type dozen.
Bij een klein ondergewicht van de munt moest een toeslag worden betaald aan degene die de munt accepteerde.
Bij een groter ondergewicht werd de munt als betaalmiddel geweigerd en diende deze bij de wisselaars te worden ingeleverd, waarna uitbetaling plaatsvond op basis van de intrinsieke waarde (= de metaalwaarde). De ingenomen munten werden doormidden geknipt en gingen uiteindelijk de smeltkroes in.

Muntgewichtdoos Brugge ca. 1400

Laatmiddeleeuwse muntgewichtdoos

Op 30 juli 1937 opgevist uit de Schelde, samen met andere goederen in een zware houten kist.

Het schuifdeksel ontbreekt op de foto.
De ijzeren evenaar is weggeroest.
In 1937 waren nog restanten van de touwtjes aanwezig.
Overgebleven zijn twee driehoekige schaaltjes en zes muntgewichten uit Brugge of omgeving.

Datering: ca. 1400.

Collectie: MuZEEum, Vlissingen.

Foto: Bruno Janson.

Zie ook H.G. van Grol: Jaarverslag van de Oudheidkundige Commissie betreffende het Stedelijk Museum [te Vlissingen] over het jaar 1937, pp. 19-20.

Beeldenaer of Figuerboek 1586

Beeldenaars en manualen

Om het de gebruikers gemakkelijker te maken werden in de zestiende en zeventiende eeuw geïllustreerde handboeken uitgegeven.

De 'beeldenaars' bevatten gegevens over de massa van de munt en de officiële koers, en waren bestemd voor de personen die betalingen in gangbare munt deden of ontvingen. De afbeelding hiernaast betreft een beeldenaar uit 1586.

De 'manualen' waren voor de wisselaars en bevatten de koersen van de verboden en te lichte munten, op basis van hun intrinsieke waarde.

De gegevens op deze website zijn afkomstig uit de literatuur, aangevuld met vondsten van metaaldetectorzoekers, musea, archiefbronnen, veilingen, internetfora en niet te vergeten de particuliere verzamelaars van dit materiaal.

De meeste documentatie op deze website komt in PDF-vorm. Installeer zonodig de PDF reader van Adobe om de documenten te kunnen bekijken.
De presentatie van de gegevens wint aan uniformiteit en het is gemakkelijk om zelf een boek(je) samen te stellen van de gewenste pagina's. Het nadeel is dat de website niet erg visueel is ingericht.

De gegevens op deze website zijn voor persoonlijk gebruik; het is niet toegestaan om ze met een commercieel oogmerk te vermenigvuldigen.

English summary:
This website is dedicated to coin-weights and coin-scale boxes from The Netherlands and Belgium, since the 16th century.
These boxes were dedicated to weighing gold (and sometimes silver) coins. The coin-weights themselves were made of brass; sometimes copper or lead. The coin-weight bears a simplified, distinguishing detail of the corresponding coin.

Because those coins had an intrinsic value on par with their trade value it was important to weigh them and sift out worn and clipped (underweight) coins.
Since the 14th century till the beginning of the 19th century so-called coin-scale boxes were issued: boxes with a delicate pair of scales, coin-weights for several coins circulating at that time, and a set of tiny weights to determine the underweight of the coin. A small underweight could be paid for by a small fine; a more severe underweight meant the coin had to be sold to the money changer against its intrinsic value and the coin was cut in halves to be melted later on.

To ease the use of a coin-scale box illustrated handbooks were published. So-called 'beeldenaars' show the current coins; so-called 'manualen' the lightweight and forbidden coins which should be withdrawn from circulation.

The data published here has been sourced from metal dectector finds, museums, auctions, archives, internet forums and last but not least several private collectors of coin-scale boxes.

Most documentation is presented in PDF form. Install for example Adobe Reader to view those documents.
On the pro this means a more uniform presentation of all data and it is easy to put together a book(let) with the pages needed.
On the con this website is not that visually organized.

Data published on this website is for personal use; commercial use and duplication is not allowed.

Terug naar de startpagina.

Update: 7-9-2020